Μπορείτε να διαβάσετε και το υπόλοιπο βιβλίο εδώ: Αββάς Αμμωνάς. Διηγήσεις – Επιστολές – Διδασκαλίες.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Μέσα από δεκαπέντε αποφθέγματα-διηγήσεις του Γεροντικού προβάλλει η υπέροχη ασκητική μορφή του αββά Αμμωνά [1], για τη ζωή του οποίου λιγοστές πληροφορίες διαθέτουμε [2].
Αγνοούμε τόσο το έτος όσο και τον τόπο της γεννήσεώς του. Γνωρίζουμε μόνο πως υπήρξε μαθητής του οσίου Αντωνίου του Μεγάλου (251-356) και, μετά την κοίμηση εκείνου, διάδοχος του στην πνευματική καθοδήγηση των μοναχών της λαύρας του Πισπίρ, ενός εκτεταμένου μοναστικού κέντρου -συγκροτήματος ανεξάρτητων κελιών χωρίς διοικητική οργάνωση- ανάμεσα στον ποταμό Νείλο και το Σουέζ [3]. Πρωτύτερα είχε ασκηθεί για δεκατέσσερα χρόνια στη Σκήτη [4], παλεύοντας με το πάθος του θυμού [5]. Καρπός τού αγώνα του ήταν η απάθεια, που τον έκανε να μη βλέπει αμαρτία σε κανέναν άνθρωπο.
Ήδη το 362 ο αββάς Αμμωνάς είχε φήμη διακριτικού ασκητή, που έδινε σοφές συμβουλές στους μοναχούς. Τότε τον γνώρισε ο άγιος Αθανάσιος ο Μέγας, πατριάρχης Αλεξανδρείας (295-373), που κατά την τρίτη εξορία του (356-362) [6], έζησε κι αυτός για ένα διάστημα στην αιγυπτιακή έρημο. Ο μεγάλος ιεράρχης, θαυμάζοντας τις αρετές του οσίου, τον χειροτόνησε επίσκοπο κάποιας αιγυπτιακής πόλης, ίσως της Ελαιαρχίας [7].
Πιστός στο δόγμα της Νίκαιας, ο αββάς Αμμωνάς ταλαιπωρήθηκε πολύ κατά τον διωγμό των ορθοδόξων από τον αρειανόφιλο έπαρχο της Αιγύπτου Λούκιο.
Κοιμήθηκε πριν από το 396 ή πριν από το 403. Η μνήμη του εορτάζεται στις 26 Ιανουαρίου.
***
Τα έργα του αββά Αμμωνά, σύμφωνα με τη διάταξη τους στην έκδοση της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος [8], απ’ όπου πήραμε το κείμενα -στο οποίο, πάντως, κάναμε αρκετές αναγκαίες διορθώσεις, κυρίως στη στίξη-, κατατάσσονται σε επιστολές, διδάγματα, παραινετικά κεφάλαια, λόγους και αποσπάσματα λόγων.
Οι επτά Επιστολές του, σε ελληνική γλώσσα [εκτός απ’ αυτές, σώζονται και άλλες δεκαπέντε στη συριακή γλώσσα], αν και σύντομες, αναφέρονται με διαύγεια και πρωτοτυπία σε καίρια θέματα της πνευματικής ζωής, όπως η ησυχία, οι πειρασμοί, η διάκριση, η θεία γνώση, η θεία δύναμη, η χάρη του Αγίου Πνεύματος, η πύρωση της καρδιάς από την αγάπη προς τον Θεό κ.α.
Τα Διδάγματα του πραγματεύονται σύντομα τέσσερα κακά, την υπερηφάνεια, τη μνησικακία, την κατάκριση και την έλλειψη της αγάπης.
Τα δεκαεννέα Παραινετικά Κεφάλαια του εξετάζουν βασικά θέματα της χριστιανικής και μάλιστα της μοναχικής βιοτής, όπως η ταπείνωση, το πένθος, η υπομονή, η αποταγή, η πραότητα, η σιωπή, η υποταγή στο θέλημα του Θεού κ.α.
Επειδή έχουν πολλά κοινά στοιχεία με τον λόγο ΚΖ’ του αββά Ησαΐα [14], από ορισμένους πατρολόγους θεωρούνται νόθα [15]. Ωστόσο, «ο τρόπος της διαπραγματεύσεως είναι όμοιος προς τον των επιστολών, πράγμα το οποίο δύναται να θεωρηθεί ως ένδειξη υπέρ της γνησιότητας των κεφαλαίων» [16].
Υπέρ της γνησιότητας των κεφαλαίων συνηγορεί και ένα απόσπασμα* λόγου του αββά Ζωσιμά [Κεφάλαια ωφέλιμα, 5], ασκητικού πατέρα των 5ου-6ου οι., που περιέχεται σε χειρόγραφο του 10ου αι.:
«Τι εύκολώτερον του ακούσαι παρά αγίου και πρακτικού διδασκάλου, του αββά Αμμωνά, λέγοντος, Τήρει σεαυτόν ακριβώς, ίνα, εάν τις σε εν οιωδήποτε πράγματι θλίψη, σιωπάς και το καθόλου μη φθέγγεσαι, εως ου τη αδειαλήπτω προσευχή, πραυνθή σου η καρδία, και ούτως παρακάλει τον αδελφόν»;. (Σιναϊτικός κώδικας 449, σελ. 26β. Βλ. επίσης, Αββά Ζωσιμά, Κεφάλαια ωφέλιμα, έκδ. Ιεράς Μονής Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής 2007, σελ. 30) [και ΕΠΕ Φιλοκαλία των Νηπτικών και Ασκητικών 12, σ. 144. εκδ. Γρηγόριος ο Παλαμάς, Θεσσαλονίκη 1981].
* [σημ. μας: Το συγκεκριμένο απόσπασμα είναι το 12ο από τα 19 Κεφάλαια παραινετικά του αββά Αμμωνά].
Αυτά, άλλωστε, είναι ευρύτερα από τον λόγο του αββά Ησαΐα, ο οποίος, όπως φαίνεται, αποτελεί επιτομή τους.
Οι δύο λόγοι του αββά Αμμωνα Περί των θελόντων ησυχάσαι και Περί της χαράς της ψυχής του αρξαμένου δουλεύσαι Θεώ [17] αποδίδονται επίσης στον αββά Ησαΐα [18], καθώς ταυτίζονται -ο πρώτος απόλυτα και ο δεύτερος εν μέρει- με τους λόγους ΣΤ ́ και ΙΣΤ ́, αντίστοιχα, του τελευταίου [19]. Αποτελούν κατηχήσεις προς μοναχούς ουσιαστικά συλλογές αποφθεγμάτων, όπως και τα αποσπάσματα λόγων [20], τα οποία θεωρούνται γνήσια [21].
Αναμφίβολα, όλα τα έργα του αββά Αμμωνά είναι λαμπρά κείμενα του αρχέγονου μοναχισμού με διακριτικές νουθεσίες για την αντιμετώπιση των παθών, ψυχικών και σαρκικών, και αποτελούν μια σημαντική προσφορά της ασκητικής πείρας σε κάθε ψυχή που θέλει ν’ αγωνιστεί με συνέπεια στον στίβο της πνευματικής ζωής.
1. Βλ. Π.Β. Πάσχου (επιμ.), Το Γεροντικό ήτοι Αποφθέγματα Αγίων Γερόντων, εκδ. «Αστήρ», Αθήνα 1981,
(του Αββά Αμμωνα, α΄-ια΄), σελ. 15-16.
(του Αγίου Αντωνίου του Μεγάλου, κε΄), σελ. 4.
(του Αββά Ποιμένος, β’, νβ’, Ϟς ‘), σελ. 84, 90, 94.
και εδώ παρακάτω, Διηγήσεις περί του αββά Άμμωνα.
2. Βλ. Κ. Μπόνη (επιμ.), Μέγας Αντώνιος – Αμμωνάς – Άμμων ή Αμμώνιος – Παχώμιος, Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων (ΒΕΠΕΣ), τ. 40, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1970, σελ. 41-43.
Π. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τ. Γ ́, εκδ. «Το Βυζάντιο», Θεσσαλονίκη 1987, σελ. 140-141.
Σ. Παπαδόπουλου, Πατρολογία, τ. Β ́, Αθήνα 1990, σελ. 714-716.
Στις πηγές ο αββάς Αμμωνάς συχνά συγχέεται με τους αββάδες Άμμωνα, Αμμώνιο και Αμμούν, λόγω της ομοιότητας του ονόματος του, με τα ονόματα εκείνων, και γι’ αυτό είναι δύσκολη η εξακρίβωση των βιογραφικών του στοιχείων.
3. Βλ. Ιστορία των μοναχών της Αιγύπτου, 15, «Άνθη της Ερήμου» αρ. 1, έκδ. Ιεράς Μονής Κεχροβουνίου, Αθήνα 1970, σελ. 118.
4. 5. Βλ. παρακάτω, διήγηση 3: ‘’Δεκατέσσερα χρόνια έζησα στη Σκήτη, παρακαλώντας τον Θεό νύχτα και μέρα να με αξιώσει να νικήσω την οργή’’.
Η Σκήτη ή Σκήτις ήταν μεγάλο συγκρότημα ασκητηρίων, που ιδρύθηκε από τον όσιο Μακάριο τον Αιγύπτιο (300-390) στην έρημο της Νιτρίας, περιοχή ανάμεσα στο Δέλτα του Νείλου και τη Λιβύη, νοτιοανατολικά από την Αλεξάνδρεια. Περιλάμβανε πέντε επιμέρους κέντρα του αναχωρητικού μοναχισμού:
α) την κυρίως έρημο της Σκήτης ή Πανέρημο,
β) το Όρος της Νιτρίας,
γ) τα Κελλία, εξάρτημα του Όρους της Νιτρίας για τους πιο προχωρημένους ασκητές,
δ) το Όρος της Φέρμης και
ε) το Όρος της Πέτρας.
Η παρακμή της Σκήτης άρχισε ήδη τον 5ο αι.
6. Ο άγιος Αθανάσιος παρέμεινε σαράντα πέντε χρόνια στον πατριαρχικό θρόνο (328-373), αλλά απ’ αυτά τα δεκαεφτά ήταν εξόριστος για την εμμονή του στην Ορθοδοξία. Πέντε φορές συνολικά εξορίστηκε από αρειανόφιλους αυτοκράτορες, από τους οποίους φανατικότεροι ήταν ο Κωνστάντιος (337-361) και ο Ουάλης (364-378), καθώς και από τον ειδωλολάτρη Ιουλιανό τον Παραβάτη (361-363).
7. Βλ. Κ. Μπόνη (επιμ.), Άμμωνος ή Αμμωνίου, Επιστολή περί πολιτείας και βίου μερικού Παχουμίου και Θεοδώρου, 34, ο.π., σελ. 98.
8. Βλ. Κ. Μπόνη (επιμ.), Μέγας Αντώνιος – Αμμωνάς – Άμμων ή Αμμώνιος – Παχώμιος, Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων (ΒΕΠΕΣ), τ. 40, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1970, σελ. 45-74.
14. Βλ. Αββά Ησαΐα Λόγων ΚΘ’ μετάφραση εις την νέα Ελληνική, μετ. Ν.Γ. Πολίτη, έκδ. Ιεράς Μονής Παντοκράτορος (Νταού Πεντέλης), εν Αθήνα 1988, σελ. 140-143.
15. Βλ., λ.χ., Σ. Παπαδόπουλου, ο.π., σελ. 716.
16. Π. Χρήστου, ο.π., σελ. 141.
17. Βλ. παρακάτω, σελ. 103-129.
18. Βλ. Σ. Παπαδόπουλου, ο.π.
19. Βλ. Αββά Ησαΐα Λόγων ΚΘ’…, σελ. 38-39, 67-76.
20. Βλ. παρακάτω, σελ. 131-137.
21. Βλ. Π. Χρήστου, ο.π.
Αββάς Αμμωνάς. Διηγήσεις – Επιστολές – Διδασκαλίες. Ιερά Μονή Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής, 2015. Έκδοση έκτη, αναθεωρημένη.
Ελληνική Πατρολογία 